Genetyczne aspekty choroby Alzheimera. Czy choroba jest dziedziczna?

Choroba Alzheimera to jedno z najczęstszych schorzeń neurodegeneracyjnych. Wiele osób zastanawia się, skąd się bierze i czy jej występowanie w rodzinie zwiększa ryzyko zachorowania. Te i inne zagadnienia wyjaśniamy w tym artykule.

Co powoduje chorobę Alzheimera? Specjaliści opisują ją jako schorzenie wywołane nieprawidłowym odkładaniem się niektórych białek (beta-amyloidu i białka tau) w obrębie mózgu (Parnowski, 2003). Złogi mogą uszkadzać neurony i zakłócać transmisję impulsów nerwowych. Zaburzenia pamięci stanowią najbardziej charakterystyczny symptom, ale z czasem pojawiają się problemy z orientacją przestrzenną, logicznym myśleniem czy też kłopoty z kontrolowaniem emocji.

W Polsce stwierdza się około 300 tysięcy zachorowań, a część projekcji przewiduje, że do 2050 roku może to być nawet 1 milion pacjentów (Brookmeyer i wsp., 2007). Nie wszyscy chorujący mają taką samą historię rodzinną. U pewnych osób występują wczesne objawy wynikające z rzadkich mutacji genetycznych, a inni zapadają na Alzheimera bez wyraźnego wzorca dziedziczenia. Na rozwój choroby mogą też wpływać aspekty środowiskowe, w tym dieta uboga w witaminy i minerały, palenie papierosów, brak ruchu czy towarzyszące choroby metaboliczne (np. nadciśnienie, cukrzyca).

Niewielka grupa pacjentów doświadcza choroby Alzheimera w odmianie rodzinnej (FAD, Family Alzheimer’s Disease), co według niektórych danych stanowi 1,5-2% wszystkich przypadków (Zajkowska, 2018). Dochodzi wtedy do mutacji w konkretnym genie (np. APP, PSEN1 albo PSEN2) i to ona sprzyja przedwczesnemu pojawieniu się objawów. Pacjenci z wczesnym początkiem (przed 65. rokiem życia) mogą już w średnim wieku zauważyć zaburzenia pamięci czy trudności w komunikacji.

W rodzinnej odmianie Alzheimera często daje się zauważyć szybsze tempo degeneracji neuronów. Zaczyna szwankować pamięć krótkotrwała, chory ma problem z zapamiętywaniem nowych informacji i potrzebuje pomocy przy codziennych zadaniach. Jeśli rodzic cierpi na rodzinną odmianę, istnieje duże prawdopodobieństwo odziedziczenia zmutowanego genu i tym samym większe ryzyko podobnego przebiegu. Zaleca się wówczas konsultację ze specjalistą w dziedzinie genetyki, aby ocenić indywidualne predyspozycje i wprowadzić odpowiednie działania diagnostyczne lub prewencyjne.

Oprócz dziedzicznej postaci rodzinnej naukowcy wyróżniają odmianę związaną z polimorfizmem genu APOE (kodującego białko odpowiedzialne za transport cholesterolu). U osób z wariantem APOE4 stwierdza się podwyższone ryzyko rozwoju Alzheimera, chociaż nie jest to proces nieuchronny. Bywają ludzie z APOE4, którzy nie chorują, a inni – bez tego wariantu – mają objawy otępienia.

Wygląda więc na to, że gen APOE4 należy traktować raczej jako czynnik sprzyjający. W przeciwieństwie do mutacji jednogenowej w APP, PSEN1 czy PSEN2 samo APOE4 nie gwarantuje wystąpienia objawów. Jednocześnie warto mieć świadomość, że zestawienie polimorfizmu APOE4 z niewłaściwą dietą, siedzącym trybem życia oraz innymi chorobami (nadciśnienie, hipercholesterolemia) potęguje prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń pamięci.

Wiele osób stawia pytanie, czy dziedziczenie Alzheimera to „spadek” po mamie, czy po tacie. Według różnych analiz ryzyko znacznie rośnie, jeśli ktoś z rodziców był chory. Natomiast nie wszyscy naukowcy są zgodni, że kluczową rolę odgrywa wyłącznie linia matki lub wyłącznie linia ojca.

W opinii niektórych badaczy odziedziczenie Alzheimera po matce jest bardziej prawdopodobne niż przy przekazywaniu genów od ojca (Parnowski, 2003). Nie każde dziecko musi zachorować, ale w analizach da się zauważyć podwyższone ryzyko.

Niestety, badania w tej kwestii nie są jednoznaczne. Niektóre nie wykazały różnic między przekazywaniem genu po linii któregokolwiek z rodziców. Wciąż jednak część statystyk mówi o dominującym wpływie matki. Warto pamiętać, że w sytuacji rodzinnego występowania schorzenia można wykonać stosowne testy i uzyskać porady genetyczne, aby lepiej kontrolować stan zdrowia.

W rodzinach, w których Alzheimera rozpoznano wyjątkowo wcześnie, sugeruje się testy genetyczne w kierunku mutacji w APP, PSEN1 czy PSEN2. Takie badania pomagają ustalić, czy istnieje rodzinne dziedziczenie o charakterze autosomalnym dominującym, co nieraz oznacza nawet 50% ryzyko zachorowania dla każdego dziecka chorego rodzica.

Zdarza się jednak, że choroba wystąpiła u krewnych w starszym wieku, więc lekarz może zalecić analizę wariantu genu APOE. Jego obecność nie stanowi wyroku, wskazuje jedynie na zwiększoną podatność. Diagnostyka Alzheimera uwzględnia ponadto badania obrazowe (rezonans magnetyczny, tomografia) oraz testy funkcji poznawczych, które pokazują stopień zaniku struktur mózgu. Wszystko to pozwala odróżnić Alzheimera od innych typów otępienia.

Jeżeli ktoś znajduje się w grupie ryzyka, lekarz zwraca uwagę na potencjalne czynniki środowiskowe. Kontrola ciśnienia, zwalczanie otyłości, odpowiednie leczenie cukrzycy i regularna aktywność fizyczna mogą wyraźnie spowolnić narastanie uszkodzeń w mózgu. O utrzymanie sprawności intelektualnej należy oczywiście dbać przez całe życie, ale u seniorów z różnych względów stanowi to większe wyzwanie. Dlatego takie placówki, jak Fundacja Patroni, oferują zajęcia dla starszych osób w ramach Klubu Aktywnych Nestorzy. Ćwiczenia pamięci i logicznego myślenia stymulują plastyczność neuronalną, a to szczególnie ważne dla osób podejrzewających dziedziczenie Alzheimera. 

Obciążenie genetyczne nie jest jedynym czynnikiem rozwoju Alzheimera. Część przypadków dotyczy mutacji w pojedynczym genie i wtedy choroba może uaktywnić się przed 65. rokiem życia. Jednak większość zachorowań wiąże się z mieszanką czynników środowiskowych i polimorfizmów genetycznych (jak APOE4). Niezależnie od źródła predyspozycji do choroby, wskazane jest dbanie o prawidłowe ciśnienie krwi, dobre nawyki żywieniowe, aktywność fizyczną i stymulowanie mózgu zadaniami poznawczymi. Dzięki tym działaniom można skuteczniej chronić się przed pogłębianiem zmian otępiennych lub znacznie je opóźnić.

Bibliografia